Mercanköşk bitkisini bilir misiniz? Adı genelde bilinmeyen, kekik bitkisi gibi ballıbabagiller ailesinde bulunması ve görüntüsünün benzemesi nedeniyle çoğunlukla kekik sanılan ancak başka bir tür olan bitkidir mercanköşk. Anavatanının Türkiye’nin güneyi, Kıbrıs adası, Doğu Akdeniz kıyıları ve Mısır’ın kuzey kıyıları olduğu düşünülen ve çoğunlukla dağlık yerlerde yetişen mercanköşk, oldukça uzunca yıllardan beri insanoğlunun yararlandığı bitkilerdendir.
Mercanköşkün ilk tarihi kayıtlarının M.Ö. 1600-1200 dönemine ait Hitit Uygarlığı‘nın tabletlerindeki çizimlerde yer almaktadır.1 Bu tabletlerden, Hititlerin mercanköşkü bildikleri ve kullandıkları anlaşılabilmektedir.
Doğu Akdeniz’in kuzeyine değil güneyine baktığımızda ise, Mısırlıların mercanköşkü sofo adıyla bildikleri, Tanrı Osiris’e2 adadıkları, tarımını yaptıkları ve baharat olarak kullandıkları görülmektedir.3 Bunun dışında mercanköşkten yaralanmalarda antiseptik olarak yararlanıldığı ve mumyalama süreçlerinde de kullanıldığı bilinmektedir.
Antin Yunan’da da tanınan ve bilinen mercanköşk için, tıpkı civanperçemi ile Troya Savaşı’nın önemli kişiliklerinden Aşil arasında bir bağ kurulduğu gibi, bir mitolojik hikayeden bahsede gelinmiştir. Bu hikayeye göre Tanrıça Afrodit’in mercanköşkü okyanusun derinliklerinden çıkarılarak dağlara götürdüğü söylenir.
Hikayelerden gerçek yaşama dönersek, M.Ö. 460-370 yılları arasında yaşamış olan İyon hekim Hipokrat’ın mercanköşkü tedavi amaçlı olarak kullandığı bilinmektedir.
Avrupalıların mercanköşk ile tanışması da, tıpkı fesleğen bitkisinin Haçlı Seferleri ile birlikte Avrupa götürülmesi gibi, 13. yüzyılda Doğu Akdeniz’den Avrupa’ya doğru yol alması ile söz konusu olmuştur. Bu dönemlerde, mercanköşk, biberiye, maydanoz ve kekik Doğu Akdeniz mutfaklarında yaygın bir şekilde kullanılırken, bu lezzetlere aşina olmayan Haçlılar zamanla bu bitkileri mutfaklarında kullanmaya başlamışlar ve Haçlı devletlerinin yıkılmasından sonra Avrupa’ya dönerken bu lezzetleri yanlarında götürmüşlerdir.
Özellikle ikinci dünya savaşı sonrasında Batılı ülkelerde iyiden iyiye meşhur olan mercanköşk, İtalyan Mutfağı’nın bir parçası olarak pizzalara, makarnalara ve soslara girmiştir. Bugün de mercanköşk -anavatanı Anadolu ve Doğu Akdeniz olmasına rağmen- genellikle İtalyan Mutfağı ile anılır.
Avrupa’yı bir kenara bırakıp, bu bitkinin anavatanına geri döndüğümüzde, mercanköşkün halen Anadolu’da sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir. Bugün Batı Anadolu’da karnı ağrıyana, hazımsızlık hissi yaşadığınızda, “bir dal sepsu4 gaynat da iç!” sözlerini duymanız çok muhtemeldir.5 Bitki çayı olarak tüketilmesinin dışında, mercanköşkün çeşitli reçeller yapılırken koku vermesi amacıyla kullanılmakta, yine yemeklere koku ve lezzet vermesi amacıyla eklenmektedir.
Mercanköşk bitkisinin en dikkat çekici kullanımı ise Muğla’nın Yeşilyurt ilçesi gibi bazı bölgelerinde görülmektedir. Bu bölgede mercanköşk yaprakları Türk Kahvesi ile pişirilerek mercanköşklü kahve yapılmaktadır. Bu gelenekten hareketler mercanköşke “kahve çiçeği” de denilmektedir.
Tüm bu bilgilerden sonra, mercanköşk bitkisini tanımak için özelliklerine bir bakalım.
Gövdesi
Mercanköşk bitkisinin saplarının bir kısmı çoğunlukla yeşildir, kahverengimsi olanları da mevcuttur. Toprağa doğru olan eski kısımları ise odunsulaşmaktadır.
Yaprakları
Düz kenarlı, uçları küt ve ters yumurta görünümünde olan yaprakların alt ile üst kısımları gümüşi beyaz tüylerle kaplıdır. Tazeyken mat görünen yapraklar, kuruduğunda ise hafif tozluymuş gibi gözükmektedir.
Çiçekleri
Haziran itibaren açanlar çiçekler açık kızıldan beyaza doğru renk değiştirir. Çiçekler sık topsu, basit başak görünümünde toplu olarak açmaktadır.
Tohumları
Genellikle kahverengi tonlarında minik toplar şeklinde olan mercanköşk bitkisi tohumları, fesleğen bitkisi tohumlarını andırmaktadır.
Mercanköşk, aynı ailede bulunan ve lezzeti genellikle kekikten çok uzak bir lezzete sahip değildir. Kokusunda kekik ile birlikte adaçayı ile lavanta izleri hissedilir. Mutfakta genellikle taze yapraklar ve sürgünler daha çok kullanılırken, yaşlanmış yaprakların aroması güçlüdür ve yer yer acılığı öne çıkar.6 Çoğunlukla pişirilmeden ya da az pişirilerek kullanılan mercanköşkün yakıştığı sebzeler,
Balkabağı,
Brokoli,
Brüksel lahanası,
Domates,
Ispanak,
Kabak,
Kuşkonmaz,
Mantar,
Patates,
Patlıcan,
Taze fasulye,
olarak sıralanabilir.
Bu leziz bitki, bitki çayı olarak içilmesinin ve Türk Kahvesi’nde kullanılmasının yanı sıra,
Sarımsak konfit yapılırken kullanıldığında çok keyifli bir lezzet veren mercanköşkün sapları bile değerlidir. Bu sert saplar, tütsüleme malzemesi olarak kullanılabilen bulunmaz bir malzemedir ve tütsülenen malzemeye mercanköşkün tadını ve kokusunu verir.
Diğer Baharatlar ile Uyumu
Mercanköşk diğer baharatlar ile uyum gösterir. Genellikle mercanköşk kurutulmuş bir şekilde kekik ile birlikte kullanılır. Ardıç üzümü ve karabiberle de uyumludur.
Dahili kullanımda şişkinlik, hafif spazm ve gaz gibi sindirim sistemi şikayetlerinin hafifletilmesinde kullanılır.
Harici kullanımda burun deliklerinin etrafındaki tahriş olmuş cildin rahatlatılmasında kullanılır.
Türkiye’de Nerede Bulunur?
Güney Anadolu’nun kuru yamaçlarında ve kayalık yerlerinde, bazen de kısmen gölgelik yerlerde bulunur. Ayrıca Güney ve Batı Anadolu’da sıklıkla saksılarda yetiştirilmektedir.
Ankara’da Nerede Bulunur?
Doğal olarak Ankara’da bulunmaz. Ancak saksılarda bulunmaktadır.
Künye
Bitki Adı Mercanköşk Bitkisi
Bilimsel Adı Origanum majorana L.
Farklı Adları Gözendegi otu, guy otu, güve otu, güvey otu, kahve çiçeği, mecuran otu, merzencuş merzengüş, sepsu,
Diğer Dillerde Adları Marjoram (İngilizce), Mejorana (İspanyolca), Marjolaine (Fransızca), Majoran (Almanca)
Bölüm Kapalı tohumlu
Sınıf İki Çenekliler
Aile Ballıbabagiller (Lamiaceae)
Cins Origanum
Doğal Yetişme Alanı Bazı kaynaklarda Anadolu geçmektedir. Bazı kaynaklarda da Hindistan’dan Akdeniz kıyılarına kadar uzanan bölge, ülkemizin batı ve güney kıyıları, Doğu Akdeniz kıyıları olarak yer alır.
Kaynaklar
A’dan Z’ye Tıbbi Bitkiler, Prof. Dr. L. Ömür Demirezer, Prof. Dr. Tayfun Ersöz, Prof. Dr. İclal Saraçoğlu, Prof. Dr. Bilge Şener, Prof. Dr. Ayşegül Köroğlu, Prof. Dr. Funda N. Yalçın, Hayykitap
